Στο βιβλίο του "Mes philosophes" (Germina, 2011) ο Γάλλος φιλόσοφος Edgar Morin μιλάει για τους στοχαστές που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της σκέψης του: τον Ηράκλειτο, τον Μοντέν, τον Πασκάλ, τον Σπινόζα, τον Ρουσό, τον Χέγκελ, τον Μαρξ, τον Φρόυντ κ.ά. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το κεφάλαιο που αφιερώνει στον Μαρξ.
(...) Ο Μαρξ ενσωμάτωνε στη σκέψη του την ανάγκη να γνωρίζει, την ανάγκη να δρα, την ανάγκη να ελπίζει. Απαντούσε έτσι στα 3 ερωτήματα που είχε θέσει ο Καντ πριν από δύο αιώνες: "Τι μπορώ να γνωρίζω; Τι οφείλω να κάνω; Τι μου επιτρέπεται να ελπίζω;". Με θεμέλιο τη γνώση, αυτός επεξεργάστηκε ένα σύστημα που προμήθευε όχι μόνο βεβαιότητες, αλλά και νόημα και ελπίδες για τις σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές επιδιώξεις.
Σήμερα το πρόβλημα δεν είναι πλέον να γνωρίζουμε αν η μαρξιστική θεωρία είναι νεκρή ή μπορεί να επιβιώνει ακόμα, αλλά να κατανοούμε ότι τα γνωστικά της θεμέλια έχουν γίνει προβληματικά για μας και δεν είναι πλέον επαρκή, από μόνα τους, για να κατανοούμε τον κόσμο, τον άνθρωπο και την κοινωνία. Σύμφωνα με τον Μαρξ, η επιστήμη ήταν φορέας βεβαιότητας. Γνωρίζουμε ήδη ότι, αν οι επιστήμες προσφέρουν ορισμένες βεβαιότητες σε τοπικό επίπεδο, δεν ξεφεύγουν ωστόσο από τις συνολικές αβεβαιότητες. Από τον Πόπερ κι έπειτα, έχουμε κατανοήσει ότι οι θεωρίες είναι επιστημονικές μόνο αν μπορούν να ανασκευαστούν. Και έχουμε διαπιστώσει ότι οι επιστημονικές θεωρίες είναι θνητές. Έχουμε εξάλλου επαληθεύσει τη διαίσθηση του Πασκάλ, σύμφωνα με την οποία οι πρόοδοι των επιστημών καταλήγουν σε ανεξιχνίαστα μυστήρια. Κατά τον Μαρξ, η φιλοσοφία έπρεπε υποχρεωτικά να ξεπεραστεί. Σήμερα όλες οι πρόοδοι της επιστήμης αναζωπυρώνουν τα πρώτα φιλοσοφικά ερωτήματα (...). Ο Μαρξ δε μπόρεσε να διατυπώσει, παρά μόνο με απλουστευτικούς όρους, τα προβλήματα της ελευθερίας και του ντετερμινισμού. Οι ιδέες της αυτονομίας και της ελευθερίας ήταν αδιανόητες στη δική του υλιστική/ντετερμινιστική αντίληξη. Σήμερα μπορούμε να κατανοήσουμε την αυτοοργάνωση και την αυτοπαραγωγή και να αποσαφηνίσουμε την πολύπλοκη σχέση εξάρτησης και αυτονομίας.
Η μαρξιστική ανθρωπολογική αντίληψη ήταν μονοδιάστατη. Ο γενικός άνθρωπος του Μαρξ στερούνταν υποκειμενικότητας, συναισθημάτων, αγάπης, τρέλας, ποίησης. Ήταν ουσιαστικά ένας homo faber και oeconomicus, χωρίς εσωτερικότητα, χωρίς πολυπλοκότητα. Ήταν ένας προμηθεϊκός παραγωγός, αφοσιωμένος στο εγχείρημα να ανατρέψει τους θεούς και να κυριαρχήσει στο σύμπαν. Όπως είχαν διαβλέψει ο Μοντέν, ο Πασκάλ, ο Σέξπιρ και ο Ντοσκογιέφσκι, ο homo είναι sapiens-demens (σοφός που παραληρεί, παράφρονας ικανός για σοφία), ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο ον, που κουβαλάει μέσα του έναν κόσμο ονείρων και εικόνων.
Η μαρξιστική αντίληψη της κοινωνίας απέδιδε κομβικό ρόλο στις παραγωγικές δυνάμεις και στην ταξική πάλη. Ο δρόμος προς την εξουσία πάνω στην κοινωνία, περνούσε μέσα από την ιδιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων. Οι ιδέες και οι ιδεολογίες -μεταξύ τους και η ιδέα του έθνους- δεν ήταν παρά απατηλά οικοδομήματα. Το κράτος δεν ήταν παρά ένα εργαλείο στην υπηρεσία της κυρίαρχης τάξης. Αν και γνώριζε να αντιμετωπίζει διαλεκτικά της ιδέες και τις ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές δυνάμεις, ο Μαρξ δεν κατανόησε την εξαιρετική δύναμη των ιδεών, που μπορούν να μας εξουσιάζουν όταν τις κατέχουμε (...).
Ο Μαρξ, καταπολεμώντας τους μύθους στο όνομα της ορθολογικότητας, έπεσε ο ίδιος στον μύθο της ταξικής πάλης και της αταξικής κοινωνίας. Δεν κατανόησε ότι οι ταξικές σχέσεις είναι διαλογικές, δηλαδή ότι είναι σχέσεις ανταγωνισμού και ταυτόχρονα συνεργασίας, όπου ο ανταγωνισμός μπορεί βέβαια να εκδηλώνεται με την ταξική πάλη, αλλά και η συνεργασία μπορεί να ενεργοποιείται και να μεταφράζεται σε κοινές, αλληλέγγυες δράσεις και σε διαπραγμάτευση. Αυταπατώμενος ότι θεμελιώνει μιαν επιστημονική αντίληψη, ο Μαρξ ενέδωσε στην έλξη ενός άλλου μύθου: αντιλήφθηκε την ιστορική αποστολή του προλεταριάτου ως έλευση του Μεσσία-Προλεταριάτου. Μετατόπισε έτσι στις επίγειες ζωές μας την εβραϊκο-χριστιανική επαγγελία για επουράνια σωτηρία. Αυτή η αυταπάτη υπήρξε τραγική και καταστροφική.
Ως κληρονόμος του Διαφωτισμού ο Μαρξ πίστευε στην πρόοδο. Αλλά η πρόοδος είναι προβληματική. Μπορεί να συνοδεύεται από οπισθοδρομήσεις. Κάθε κατακτημένη πρόοδος είναι εύθραυστη, το πιο μικρό ιστορικό κύμα μπορεί να την καταποντίσει. Και μολονότι ο Μαρξ στις ιστορικές του μελέτες, κατανοούσε την πολυπλοκότητα των ανταγωνισμών, αγνοούσε τη θεμελιώδη αρχή της οικολογίας της δράσης, η οποία μας λέει ότι κάθε πράξη ξεφεύγει από τις προθέσεις του δρώντος, για να μπει στο παιχνίδι των αλληλεπιδράσεων με το περιβάλλον και μπορεί να προκαλέσει ακόμη και το αντίθετο από το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.
Η διάγνωση του Μαρξ για τον σύγχρονο κόσμο εστιάζει στον καπιταλιστικό χαρακτήρα των κοινωνιών, λησμονώντας τις άλλες διαστάσεις: τα θεσμικά, εθνικά, δημοκρατικά, τεχνικά, γραφειοκρατικά τους χαρακτηριστικά. Προχώρησε επομένως σε μια αναγωγική ανάλυση του καπιταλισμού, φορτώνοντας σε αυτόν όλα τα δεινά από τα οποία υπέφερε η ανθρωπότητα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα "αντικαπιταλιστικά" καθεστώτα της Σοβιετικής Ένωσης, της Κίνας, του Βιετνάμ, της Καμπότζης προκάλεσαν περισσότερα δεινά και βαρβαρότητες από τον σύγχρονό τους καπιταλισμό (...).
Ο Μαρξ πρέπει να ξεπεραστεί, δηλαδή να ενταχθεί στον αστερισμό των στοχαστών που μπορούν να φωτίζουν το στοχασμό μας. Η επιδίωξή του για μια ανθρωπο-κοινωνικο-ιστορική γνώση είναι καθεαυτή θεμελιώδης και αναγκαία. Η αντίληψή του για τον καπιταλισμό πρέπει να ενσωματωθεί στο σύνολο των τεχνικών, κοινωνιολογικών, δημοκρατικών, ιδεολογικών εξελίξεων της σύγχρονης ιστορίας. Χρειάζεται όμως να εγκαταλείψουμε κάθε νόμο της Ιστορίας, κάθε πίστη στην αναπόφευκτη πρόοδο και να απορρίψουμε τον ολέθριο νόμο της επίγειας σωτηρίας. Αυτό που απομένει και θα παραμένει είναι οι προσδοκίες απελευθέρωσης και ταυτόχρονα συναδέλφωσης, οι προσδοκίες για την ανθρώπινη ανάπτυξη και για μια καλύτερη κοινωνία, που εκφράστηκαν με τη λέξη Σοσιαλισμός. Διατηρώ επομένως για τον Μαρξ την ιδέα μιας μεγάλης πολύπλοκης σκέψης, μιας σκέψης θεμελιώδους σημασίας, που πρέπει να συνεχιστεί, να εμπλουτιστεί και να αναπτυχθεί προς νέες κατευθύνσεις (...).
